Hassan sabah
The Ismaʿili state (483-654/1090-1256). The valley of Alamūt formed part of Daylam, whose Buyid rulers (320-447/932-1055) conquered ʿErāq-e ʿAǰam before taking control of the ʿAbbasid caliphate in Baghdad. The invasion of the Saljuq Turks put an end to this “Iranian intermezzo” (V. Minorsky), but not to the seat of rebellion located in the Daylam mountains. Conquered by the Ismaʿilis, Alamūt became the center of an isolated Shiʿite state that was to last 166 years and pursue the objective of breaking the domination of the Sunni Saljuqs. Composed of communities scattered from Syria to Khorasan and protected by numerous fortresses, the Ismaʿili commonwealth was not a state in the economic and social sense, but rather a religious community directed by a dāʿī (“summoner,” the representative of the imam) and organized on a military basis; it has been compared with the chivalric orders of monks during the crusades. Living among hostile populations, the Ismaʿilis were often victims of massacres to which they responded with spectacular political assassinations. These “holy crimes” planned at Alamūt were carried out by fedāʾīs, who rarely survived and were thus considered martyrs. The use of terrorism, a tendency toward secrecy and esoterism, and a rigid hierarchy favored the development of romantic legends and earned the Ismaʿilis such pejorative epithets as bāṭenī or molḥed in Iran and ḥašīšīya (those who smoke hashish) in Syria; from the last derives the western world “assassin” (cf. EI2 III, pp. 267-68). The crusaders and Marco Polo were to immortalize the leader of the Assassins as “The Old Man in the Mountain.” Fear of the small state of Alamūt spread not only in the neighboring regions (Rūyān, Gīlān, Qazvīn) but also throughout the Muslim world. The library and astronomical facilities of Alamūt were famous; its fortresses were a haven for scholars and political figures who had fallen out of favor. This was in stark contrast to the less cultured Daylamite mountain dynasties of the preceding centuries.
The state of Alamūt was founded at the time of the progressive weakening of the Fatimid regime in Egypt that began in 468/1060 and put an end to any hope of Ismaʿili domination. The Ismaʿilis in Saljuq Iran were victims of increasingly severe repression that provoked a revolt led by the dāʿī of Isfahan, ʿAbd-al-Malek b. ʿAṭṭāš, at the end of the reign of Malekšāh (478/1080). In order to regroup their forces territorially and realize their dream of a society on the margin of the Muslim world, the Ismaʿilis captured many fortresses in Kūhestān, the south of Khorasan, Fārs, Qūmes, the Zagros, and Syria; in 483/1090, Ḥasan Ṣabbāḥ, ʿAbd-al-Malek’s lieutenant, took the castle of Alamūt in Shiʿite Daylam and made it the center of the movement. In 485/1092 a Saljuq counterattack was repulsed, and the death of Malekšāh gave the Ismaʿilis a respite to organize and buttress the new state; they supported, then annexed, the small local regimes that resisted Saljuq domination (e.g., Lamasar, taken by Bozorg-ommīd, Ḥasan Ṣabbāḥ’s lieutenant). In 487/1094, with the death of Mostanṣer, the Fatimid imam in Egypt, the title of imam was disputed by his sons Nezār and Mostaʿlī and finally acquired by the latter. But the Ismaʿilis of Iran and some of those in Syria continued to consider Nezār as imam; hence their name Nezārī. Ḥasan Ṣabbāḥ, the most important of the dāʿīs, was then recognized as ḥoǰǰa, the living proof of the hidden imam. Under Sultan Moḥammad Tapar, the Saljuqs recaptured some of the Ismaʿili fortresses (e.g., Šāh-dez near Isfahan, 500/1107); but for seven years Alamūt successfully resisted the attacks launched by Šīrgīr, the amir of Sāva, owing its final salvation to the death of Moḥammad (511/1118), after which the Saljuq army abandoned the siege. By the death of Ḥasan Ṣabbāḥ in 518/1124, the state of Alamūt was firmly established and many fortresses of the Alborz were under its control.
During the reigns of Bozorg-ommīd (d. 532/1138) and his son Moḥammad (d. 557/1162), periods of peace alternated with operations of defense or reprisal against immediate neighbors or the Saljuq regime. Hostility toward the Fatimids cooled, and the assassination of ʿAbbasid notables became less frequent. Ḥasan II (d. 561/1166), Moḥammad’s son, initiated a profound innovation: On 17 Ramażān 559/8 August 1164 he proclaimed himself ḥoǰǰa but in fact considered himself imam. The šarīʿa was abolished, since the Day of Resurrection, the qīāma, had arrived, and the Ismaʿilis formed part of the elite called to Paradise. Thus, Ḥasan II placed himself outside the Muslim community, though the spiritual qīāma implied that the traditional moral precepts of the šarīʿa would be followed in daily life. Those opposed to this new theology were numerous, and Ḥasan was assassinated. During the long reign that followed, Ḥasan’s son, Nūr-al-dīn Moḥammad II (d. 607/1210), consolidated the work of his father, whom he pronounced the true imam, the secret son of a descendent of Nezār who had hidden at Alamūt. The state continued to be involved in conflicts with Qazvīn, the rulers of Māzandarān, and, at the end of Moḥammad’s rule, with the Ḵᵛārazmšāhs, whose power was increasing while that of the Saljuqs declined. At the same time the Ismaʿilis of Kūhestān continued to war with the Ghurids, while those of Syria, led by Rašīd-al-dīn Senān, were nearly independent of Alamūt.
The decline of Alamūt began with the versatile Jalāl-al-dīn Ḥasan III (d. 618/1221), who succeeded Moḥammad II in 607/1210. He proclaimed himself Sunni, restored the šarīʿa, and undertook a policy of reconciliation that was interpreted as the opening of a new age of concealing the faith (satr). He established friendly relations with the Ḵᵛārazmšāhs, who controlled most of Iran and then with the caliphate. Along with Ūz-beg of Azerbaijan he made several temporary conquests (Zanǰān, Abhar), before returning to Alamūt, where his theological revolution had been accepted at least outwardly. About the time when refugees fleeing the advance of the Mongols began to arrive in the Ismaʿili territory of Kūhestān, Ḥasan III became the first Iranian sovereign to offer them his submission, though they had scarcely crossed the Oxus. Ḥasan was succeeded by his young son, ʿAlāʾ-al-dīn Moḥammad III. Once again the qīāma prevailed over the šarīʿa, but the doctrine of satr was refined in an attempt to reconcile the two and officially the state remained Sunni. After the fall of Ḵᵛārazm to the Mongols, the Ismaʿilis were almost the only organized state in Iran, their military power reinforced by numerous fortresses, among them Gerd Kūh near Dāmḡān; a number of learned men gathered in Alamūt’s security, including Naṣīr-al-dīn Ṭūsī. After a struggle with Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh, Moḥammad III turned to face the Mongols and sought allies even in China, England, and France. In 650/1252 the Mongols were installed in Dāmḡān and decided to put an end to both the Ismaʿilis and the caliphate. Hülegü arrived with fresh troops and besieged Gerd Kūh in vain; but he took all the fortresses of Kūhestān and Qūmes before reaching Ray and attacking the bastions of Rūdbār and Alamūt. Moḥammad made a pretense of resisting, but panic seized his generals and he was assassinated in 653/1255. His son Rokn-al-dīn Ḵᵛoršāh opened negotiations, but Hülegü demanded the destruction of all the fortresses. Ḵᵛoršāh tried to evade the issue and the Mongol leader laid siege to him at Maymūn-dez. He surrendered at the beginning of winter, 654/1256, and the other citadels followed suit, except Gerd Kūh and Lamasar, in spite of Ḵᵛoršāh’s instructions. Though well treated at Hülegü’s court in Qazvīn, he was assassinated the following year on his return from a visit to the court of Möngke Khan that he had made at his own request. Shortly thereafter the Ismaʿilis of Iran were systematically massacred by the Mongols with the approval of the Sunnis. Since then, with the exception of a brief period of Ismaʿili reconquest in 673/1275, the region of Alamūt has never been a politically autonomous region within Iran, and the Nezārī Ismaʿilis have remained dispersed.
The fortresses of Alamūt. Each of the Ismaʿili fortified sites in Rūdbār and Alamūt is perched on rocky heights and was well-equipped to withstand long sieges, thanks to a vast capacity to store provisions and an elaborate system of cisterns, qanāts, and canals. The fortress of Alamūt as such, where Ḥasan Ṣabbāḥ resided, is located near the village of Gāzorḵān and gave its name to a particular region of Rūdbār; it has often been described (see the works of Ivanow and Willey). According to legend, an eagle indicated the site to a Daylamite ruler; hence the name, from aloh (eagle) and āmū(ḵ)t (taught). Rūdbār was the traditional seat of the Jostanid kings of Daylam, one of whom is said to have constructed the fortress of Alamūt in 246/860. Later the fortress was in the hands of Zaydī ʿAlids, until its capture by the Ismaʿilis, who reinforced it. The castle was erected at an altitude of 2,000 m on a rocky crest accessible only by a narrow grass turf bank. It has never been taken by force; Ḥasan Ṣabbāḥ seized it by trickery and the Mongols took it only after it surrendered without combat. The headquarters and symbol of Ismaʿili resistance to Sunnism, it was partially dismantled by the Mongols and its famous library burned except for a few “non-heretical” works saved by the historian Jovaynī. Restored under the Safavids to serve as a prison, the castle was gradually destroyed by time and local inhabitants searching for hidden treasure. However, the existing ruins are sizable.
The castle of Maymūn-dez, discovered in 1960 by Willey, is situated near Moʿallem Kalāya. Constructed by Bozorg-ommīd in 520/1126, it consists of a number of natural and man-made caverns on an elevated and practically inaccessible cliff. The exterior fortifications have almost totally disappeared. Other caverns of the same type are found near Andaǰ several kilometers to the east. The largest and most complex of the castles is Lamasar. Built on a hill to the north of the village of Šahrestān, thirty kilometers downstream from Alamūt, it was taken over by the Ismaʿilis shortly after their conquest of Alamūt, and its fortifications were reinforced. Its ruins are well preserved. With the exception of Semīrān, which overlooks the pass to Manǰīl far from Alamūt, the remaining fortresses of Rūdbār and Alamūt are of smaller size and were specifically designed to guard the roads to the castles. Šīr Kūh was constructed on the rocky banks of the confluence of the Alamūt and Ṭālaqān rivers. Navīsar Šāh farther upstream controlled the hills toward Kalār-dašt and the Caspian, as did Elān, situated more to the west. The ruins of a large number of other fortresses are found in the Alborz; many of them probably belonged to the Ismaʿilis, but the historical research necessary to establish this has not been carried out.
حسن صبّاح ، بنیانگذار دولت اسماعیلیه در ایران و نیز بانى دعوت مستقل اسماعیلیه نزارى. درباره آغاز زندگى و دوره جوانى او اطلاعات کمى وجود دارد. مؤلفى مجهول وقایع دوران حکمرانى حسن صباح، اولین خداوند الموت* و رهبر اسماعیلیان ایران (که آنان وى را سیّدنا خطاب می کردند)، را در کتابى به نام سرگذشت سیّدنا جمع کرده بود که در واقع آغاز یک سنّت تاریخنگارى در دوره الموت از تاریخ اسماعیلیان نزارى ایران نیز بوده است. قسمت اول این کتاب احتمالاً به قلم خود حسن صباح است.
حسن صباح در حدود سال ۴۴۵ در قم، در خانوادهاى از شیعیان امامى، به دنیا آمد. پدرش، علی بن محمدبن جعفر صبّاح حِمیَرى، اصلش از کوفه بود ولى ادعا می کرد که نسبش حمیرى یَمنى است. او که از کوفه به قم مهاجرت کرده بود، به شهر رى نقل مکان کرد که مرکز مهم دیگرى براى تعالیم شیعه و فعالیتهاى داعیان اسماعیلى بود. حسن در رى به عنوان شیعه دوازده امامى تعلیم و تربیت یافت، اما در هفده سالگى از طریق یکى از داعیان اسماعیلى، به نام امیره ضَراب، با تعالیم اسماعیلیه آشنایى پیدا کرد. سپس از داعى دیگرى، بهنام ابونصر سراج، اطلاعات بیشترى کسب کرد و سرانجام به مذهب اسماعیلى گروید و نسبت به امام اسماعیلى زمان، یعنى خلیفه فاطمى، مستنصرباللّه، سوگند عهد به جاى آورد. اندکى بعد در ۴۶۴، حسن صباح توجه ابنعطّاش (رهبر اسماعیلیانِ سرزمینهاى سلجوقى) را، که به رى آمده بود، جلب کرد. ابنعطّاش که متوجه استعداد و کفایت او شده بود، در سلسله مراتب دعوت اسماعیلیه، مقامى به وى داد. در ۴۶۷، حسن صباح همراه ابنعطّاش به اصفهان (مرکز مخفى دعوت اسماعیلیه ایران) رفت و در ۴۶۹، به توصیه او، عازم قاهره، پایتخت فاطمیان، شد تا در آنجا تعلیم بیشترى ببیند. وى در صفر ۴۷۱ به قاهره وارد شد. درباره اقامت سه ساله حسن در مصر اطلاعات چندانى در دست نیست. وى ابتدا در قاهره و سپس در اسکندریه به سر برد. به دلیل اختلافات حسن بایکی از سرانه اسماعیلیه از مصر اخراج شد و در ذیحجه ۴۷۳ به اصفهان بازگشت.
به نظر می رسد که حسن در سالهاى اقامت در مصر چیزهایى فرا گرفت که بعداً از آنها در تدوین سیاست انقلابى خود استفاده کرد. وى بهخوبى می دانست که دولت فاطمیان رو به زوال است و امکانات لازم را براى کمک به اسماعیلیان ایران، در مبارزاتشان با سلجوقیان ترک، ندارد. حسن، پس از بازگشت به ایران، نُه سال بهعنوان داعى اسماعیلى، در ایران سفر کرد و در همین دوره، سیاست انقلابى خود را طرح نمود و قدرت نظامى سلجوقیان را در مناطق گوناگون ارزیابى کرد تا حدود ۴۸۰، او توجه خود را به ایالات سواحل دریاى مازندران، بهخصوص به منطقه کوهستانى دیلم، معطوف کرده بود. این منطقه از قدیم پناهگاهى براى علویان و شیعیان به شمار می آمد و از مراکز قدرت سلجوقیان در مرکز و مغرب ایران، دور بود. علاوه بر این، دعوت اسماعیلیه در دیلم، که عمدتاً سنگر شیعیان زیدى بود، تا حدودى اشاعه پیدا کرده بود. در این زمان، حسن صباح براى شورش برضد سلجوقیان نقشه می کشید و در جستجوى محل مناسبى بود که بتواند پایگاه عملیاتى خود را در آنجا مستقر کند. به این منظور، سرانجام قلعه الموت را در منطقه رودبار انتخاب کرد.
در آن زمان، دعوت اسماعیلى ایران کماکان تحت رهبرى عبدالملکبن عطّاش بود، ولى حسن که سرانجام داعى دیلم شده بود، سیاست مستقلى در پیش گرفت و به تحکیم دعوت در شمال ایران پرداخت .حسن براى به دست آوردن الموت، که در آن هنگام در دست عُمال سلجوقیان بود، شمارى از داعیان زیردست خود را به آن ناحیه فرستاد تا اهالى آنجا را به کیش اسماعیلى درآورند. در همان حال، وى اسماعیلیان را از جاهاى دیگر فراخواند و در الموت مستقر ساخت. حسن صباح در رجب ۴۸۳ مخفیانه وارد قلعه الموت شد. وى تا مدتى هویت خود را پنهان میکرد و به عنوان معلمى به نام دهخدا، به کودکان محافظان قلعه درس می داد و بسیارى از محافظان نیز به کیش اسماعیلى در آمدند. چون پیروان حسن در داخل و خارج قلعه الموت به تعداد لازم رسیدند، قلعه به آسانى در اواخر پاییز ۴۸۳ به دست او افتاد .تسخیر قلعه الموت سرآغاز مرحله قیام مسلحانه اسماعیلیان ایران برضد سلجوقیان بود و ضمنآ تأسیس آنچه را که بعداً به دولت مستقل اسماعیلیه نزارى مشهور شد، نوید می داد.
حسن صباح براى قیام خود برضد سلجوقیان، مجموعه پیچیدهاى از انگیزههاى مذهبى ـ سیاسى داشت. وى که شیعه اسماعیلى بود، با سیاستهاى ضد شیعىِ سلجوقیان ــ که به مثابه حامیان جدید اهلسنّت، سوگند خورده بودند دولت اسماعیلى فاطمیان را براندازندــ اصولاً مخالف بود و از ظلم عمال ملکشاه سلجوقى و نظامالملک وزیر شکایت داشت . حسن صباح بلافاصله پس از استقرار در الموت، به اصلاح و توسعه استحکامات و انبارهاى آذوقه آنجا پرداخت، به طورى که از لحاظ دفاعى و مایحتاج، الموت را چنان قلعه تسخیرناپذیرى کرد که می توانست در برابر محاصرههاى طولانى مقاومت کند؛ امتحانى که در سالهاى بعد بارها در آن موفق شد. سپس حسن نفوذ خود را در سراسر رودبار و نواحى مجاور آن در دیلم گسترش داد، مردم بیشترى را به مذهب اسماعیلى درآورد و قلعههاى دیگرى را تسخیر کرد یا ساخت. او در الموت کتابخانه مهمى ایجاد کرد که مجموعه کتابها و ادوات علمى آن تا هنگام حمله مغول و تخریب الموت در ۶۵۴، گسترش یافت. دیرى نگذشت که قواى سلجوقى محلى، به سرکردگى امیر یورنتاش، که نواحى الموت در اقطاع او بود، به الموت حمله کردند و از این زمان اسماعیلیان ایران وارد منازعات نظامى طولانى مدتى با سلجوقیان شدند
در ۴۸۴ حسن، یکى از داعیان به نام حسین قائنى را به قهستان (کوهستان)، در جنوبشرقى خراسان، گسیل داشت تا در آنجا براى جنبش کمک فراهم آورد. مردم قهستان، که تحت حکومت امیر سلجوقى بودند، بلافاصله و به طور گسترده به قیام عمومى برضد سلجوقیان دست زدند و چند شهر عمده (مانند قائن، طبس، تون و زوزن) را گرفتند. بدین ترتیب، اسماعیلیان در قهستان هم، مانند رودبار، موفق به تثبیت استقلال خود از سلجوقیان شدند و آن منطقه، دومین سرزمین عمده اسماعیلیان ایران شد که آن را رهبرى اداره می کرد که از الموت منصوب می شد و او را مُحتَشَم می نامیدند. حسن صباح در آن هنگام در رودبار و قهستان دولت مستقلى براى اسماعیلیان ایران تشکیل داده و با سلطه سلجوقیان به مبارزه برخاسته بود. در ۴۸۵، ملکشاه به صلاحدید نظامالملک، لشکریانى به جنگ اسماعیلیان در رودبار و قهستان فرستاد اما این عملیات، با مرگ ملکشاه و نظامالملک در همان سال، نافرجام ماند. با این اتفاق و رقابت پسران ملکشاه براى جانشینى، حسن فرصت مناسبى براى تحکیم و بسط موقعیت خود یافت. اسماعیلیان قلعه گردکوه و قلعههاى دیگرى را در اطراف دامغان و قسمتهاى شرقى کوههاى البرز (در منطقه قومس)، و چند قلعه را در ناحیه اَرَّجان، منطقه مرزى بین ایالات خوزستان و فارس، تصاحب کردند. رهبر اسماعیلیه اَرَّجان ابوحَمزَه نام داشت که، مانند حسن صباح، چند سالى را براى تکمیل معلومات اسماعیلى خود در مصر گذرانده بود. در رودبار نیز اسماعیلیان قلعههاى بیشترى را گرفتند که از همه مهمتر لَمَسَر/ لَنبَسر در ناحیه علیاى شاهرود و در مغرب الموت بود. کیابزرگ امید، جانشین بعدى حسن، لَمسر را در ۴۸۹ ، تسخیر کرد و حکمران آن بود تا زمانى که به الموت احضار گردید تا جانشین حسن شود.
اسماعیلیان توجه خود را به نواحى نزدیکتر به مقرّ سلجوقیان در اصفهان نیز معطوف کرده بودند. در این منطقه، رهبرى اسماعیلیه با احمد، فرزند عبدالملکبن عطّاش، بود و وى با تصاحب قلعه شاه دز/ دژ در ۴۹۴، پیروزى مهمى در حومه اصفهان کسب کرد، به طورى که حدود سى هزار نفر را در ناحیه اصفهان به کیش اسماعیلى
قیام اسماعیلیان ایران، با توجه به مسائلى از جمله ساختار قدرتِ حکومت سلجوقى، روشهاى مبارزه خاصى پیدا کرد. حسن صباح از ابتدا به ماهیت غیرمتمرکز بودن حکومت سلجوقى واقف بود و بهخوبى میدانست که پس از ملکشاه دیگر سلطان قدرتمندى نیست که لازم باشد وى را با سپاهى بزرگ براندازد. قدرت سیاسى و نظامى سلجوقیان عمدتاً میان امیران بسیارى تقسیم شده بود که هر یک از آنان ناحیهاى را بهاقطاع در اختیار داشتند. بنابراین، حسن صباح کوشید تا ناحیه به ناحیه، از طریق قلعههاى نفوذناپذیر بسیار بر سلجوقیان غلبه کند. فرماندهان این قلعهها دستورهاى کلى خود را از الموت میگرفتند ولى در محل خود، آزادى عمل داشتند. اتخاذ سیاست کشتن اشخاص مهمِ نظامى و سیاسى ـ مذهبى نیز واکنشى به غیرمتمرکز بودن قدرت سلجوقیان بود. حسن صباح در این امر به روشى متوسل شده بود که قبلا و در همان زمان نیز گروههاى مختلف، از جمله غُلات و خوارج و خود سلجوقیان، به کار گرفته بودند، اما این سیاست به گونهاى اغراقآمیز به اسماعیلیه ایران و شام انتساب پیدا کرد و به همین دلیل، هر قتل مهمى که در دوره الموت در سرزمینهاى مرکزى دنیاى اسلام رخ میداد، به فداییان اسماعیلى نسبت داده می شد
بعد از کشته شدن نزار ؛ولیعهد دولت فاطمی در قاهره حسن صباح بلافاصله مناسبات خود را با دولت فاطمى و دستگاه مرکزى دعوت اسماعیلیه در قاهره قطع کرد و بدین ترتیب، مستعلى را که بر تخت فاطمى نشانده شده بود، به عنوان جانشین امامت نشناخت. با این تصمیم، حسن صباح دعوت مستقل نزاریه را بنیان نهاد ولى در حیات خودش هیچگاه نام جانشین نزار را در امامت فاش نساخت. از این به بعد، اسماعیلیان ایران با نام نزاریه نیز شهرت پیدا کردند. در این زمان، اسماعیلیان نزارى، امامى در دسترس نداشتند و مانند دوره پیش از فاطمى، بار دیگر دوره سَتر (دوره غیبت امامشان) را تجربه میکردند. در چنین وضعى، حجت نماینده تامالاختیار امام بود. نزاریان در این دوره سَتر، حسن صباح را به عنوان حجت امام غایبشان پذیرفتند. حسن نیز، که ظهور قریبالوقوع امام را پیشگویى می کرد، خود را حجت او می دانست تا حدود هفتاد سال بعد از مرگ نزار، روى سکههایى که در الموت ضرب می شد، نام او حک می گردید و به ذریه وى، بدون آنکه اسمى از آنها ذکر شود، دعا و سلام فرستاده می شد
حسن صباح در این رساله، نظریه شیعى تعلیم را، ضمن چهار قضیه، از نو شرح داده که در آن مبنایى منطقى براى تبیین مرجعیت یک معلم صادق به عنوان راهنماى روحانى افراد بشر، به جاى علماى متعدد اهلسنّت، بنیان نهاده است که بنابر آن، این معلم صادق شخصى غیر از امام اسماعیلى زمان نمی توانست باشد. اشاعه این عقیده واکنش دستگاه اهل سنّت و خلافت عباسى را برانگیخت و در این میان، غزالى از طرف خلیفه عباسى، مستظهر، مأموریت یافت که رساله جامعى در رد باطنیه* (اسماعیلیه) بنویسد او در رسالهاى که اندک زمانى قبل از ۴۸۸ نوشت و بعداً به المستظهرى شهرت یافت، عقیده تعلیم را رد کرد. در هر صورت، از این به بعد، اسماعیلیه ایران به تعلیمیه نیز شهرت یافت. این امر نشاندهنده اهمیت عقیده تعلیم نزد آنان بود. در واقع، عقیده تعلیم با تأکید بر مرجعیت تعلیم مستقلانه هر امام در زمان خودش، عقیده بنیادى نزاریان دوره الموت شد
در دوره سلطنت برکیارق*، اسماعیلیه ایران همچنان رو به گسترش بود و تا نزدیکى اصفهان، پایتخت سلجوقیان، نیز اشاعه پیدا کرد. در چنین اوضاعى، برکیارق در مغرب ایران و سلطان سنجر در مشرق کشور از قدرت روزافزون اسماعیلیه هراسان شده بودند. آنان در ۴۹۴ به توافق رسیدند که هر یک در قلمرو خود بهنحوى مؤثرتر با اسماعیلیان به مقابله بپردازد ولى تا مرگ برکیارق در سال ۴۹۸، حسن صباح توانسته بود فعالیتهاى خود را با گسیل داشتن داعیان ایرانى، در شام نیز بسط
سلطان محمدبن ملکشاه سلجوقى، جانشین برکیارق، قاطعانهتر برضد اسماعیلیه اقدام کرد. وى لشکرهاى عظیمى به مقابله با الموت گسیل داشت و شخصآ نیز با سپاهیانش قلعه شاه دز را محاصره کرد و عاقبت آنجا را در سال ۵۰۰ از اسماعیلیه گرفت و به نفوذ آنان در منطقه اصفهان پایان داد.با مرگ سلطان محمدبن ملکشاه در ۵۱۱، سلجوقیان بار دیگر بر سر جانشینى سلطان دچار منازعات داخلى شدند و این به نزاریان ایران فرصت داد تا حدودى شکستهاى قبلى خود را جبران نمایند. تا سالهاى پایان عمر حسن صباح، قیام ضد سلجوقىِ اسماعیلیان ایران قوّت اولیه خود را از دست داده بود. از طرفى، لشکرکشیهاى طولانى سلجوقیان براى راندن اسماعیلیه از قلاعشان بدون نتیجه مانده بود و اسماعیلیان ایران توانسته بودند قلعههاى زیادى را همچنان در رودبار و قومس و قهستان حفظ کنند. بنابراین، اینک مرحله جدیدى آغاز شده بود که می توان آن را دوران وقفه
حسن صباح که متکلم، فیلسوف و منجم بود، در مدیریت و تدابیر سیاسى و جنگى نیز تبحر داشت. وى زندگى زاهدانهاى داشت و شیوه زندگى او سرمشق دیگر نزاریان شده بود. وى بیش از سى سال در الموت مانده بود و گفته شده است که هرگز از آن بیرون نیامد و همیشه در حجره کوچک خود ماند و خود را وقف مطالعه کتاب و انشاى تعالیم دعوت اسماعیلیه نزارى و اداره امور دولت اسماعیلى کرد. وى در مراعات دستورهاى شریعت بسیار دقیق بود و با دوست و دشمن یکسان سختگیرى میکرد. حسن صباح دو پسر داشت و هر دو را سیاست کرد، یکى را به جرم نوشیدن شراب و دیگرى را به اتهام دخالت در قتل داعى حسین قائنى که بعداً معلوم شد اتهامى باطل بوده است حسن در رهبرى، صفاتى استثنائى داشت و بهرغم شکستهاى مختلف هیچ وقت ایثارگرى و هدفهاى خود را از دست نداد و توانست دولت و دعوت نزاریه را بنیان گذارد و آنها را در سالهاى اولیه پرآشوب رهبرى کند.
حسن صباح چون پایان عمرش را نزدیک دید، کیابزرگ امید را از لَمسر فراخواند و او را داعى دیلم و جانشین خود در الموت کرد. حسن صباح در پى بیمارى کوتاهى، در ربیعالآخر ۵۱۸ درگذشت. او را در نزدیکى قلعه الموت به خاک سپردند. مقبره او، که بعداً کیابزرگ امید و دیگر رهبران نزاریه ایران نیز در آنجا دفن شدند، تا هنگامى که به دست مغولان ویران گشت، زیارتگاه اسماعیلیان نزارى بود
منابع :نوشته مونا مقیمی. ابناثیر؛ ابنقلانسى، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ جوینى؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، چاپ محمد مدرسیزنجانى، تهران ۱۳۶۴ش؛ محمدبن زینالعابدین خراسانى فدائى، کتاب تاریخ اسمعیلیه، یا، هدایت المؤمنین الطالبین، چاپ آلکساندر سمیونوف، ]تهران[ ۱۳۶۲ش؛ خواندمیر؛ فرهاد دفترى، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهاى، تهران ۱۳۷۵ش؛ محمدبن على راوندى، راحةالصدور و آیةالسرور، چاپ محمد اقبال، لندن ۱۹۲۱؛ رشیدالدین فضلاللّه، جامعالتواریخ: قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان، چاپ محمدتقى دانشپژوه و محمد مدرسیزنجانى، تهران ۱۳۵۶ش؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانى، الملل و النحل، چاپ عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۸؛ ظهیرالدین ظهیرى نیشابورى، سلجوقنامه، تهران ۱۳۳۲ش؛ محمدبن محمد غزالى ، فضائح الباطنیة، چاپ عبدالرحمان بدوى، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۴؛ عبداللّهبن على کاشانى، زبدة التواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، چاپ محمدتقى دانشپژوه، تهران ۱۳۶۶ش؛ احمدبن على مقریزى، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج ۲، چاپ محمد حلمى محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶، ج ۳، چاپ محمد حلمى محمد احمد، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳؛ عثمانبن محمد منهاج سراج، طبقات ناصرى، یا، تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحى حبیبى، تهران ۱۳۶۳ش؛ میرخواند؛ هفت باب بابا سیدنا، در دو رساله مختصر در حقیقت مذهب اسمعیلیه، یعنى هفت باب بابا سیدنا، و مطلوب المؤمنین، چاپ و. ایوانوف، بمبئى ۱۹۳۳؛
Farhad Daftary, “Hasan-i Sabbah and the origins of the Nizari Isma`ili movement” in Mediaeval Isma`ili history and thought, ed. Farhad Daftary, Cambridge 1996; idem, The Isma`ilis: their history and doctrines, Cambridge 1992; idem, “Persian historiography of the early Nizari Isma`ilis”, Iran: journal of the British Institute of Persian studies, XXX (1992); Carole Hillenbrand, “The power struggle between the Saljuqs and the Isma`ilis of Alamut, 487-518/1094-1124: the Saljuq perspective”, in Mediaeval Isma`ili history and thought, ibid; M.G.S. Hodgson, The order of assassins, The Hague 1955; Bernard Lewis, The assassins: a radical sect in Islam, London 1967; G.C. Miles, “Coins of the assassins of Alamut”, Orientalia Lovaniensia periodica, 3 (1972).
